Nieuwe roman

ONDERWERP

Het onderwerp van mijn nieuwe roman is ontstaan door een fascinatie voor de cholera-epidemie van 1866 in Antwerpen. Via mijn dochter, historica , kwam ik in contact met primaire bronnen van historische epidemieën, met in het bijzonder het verhaal van deze toen onbekende ziekte die de stad en het leven van zovele mensen ontwrichtte.

Tijdens het lezen trof het mij hoeveel raakpunten er zijn met wat ons recent is overkomen tijdens de coronapandemie. Hoe in bijna160 jaar, alle nieuwe wetenschap en techniek ten spijt, er eigenlijk niet zo heel veel veranderd is. Oftewel hoe la condition humaine onveranderlijk is, hoe de mens de mens blijft als hij wordt geconfronteerd met een onbekende epidemie. Hiermee doel ik concreet op de (on)macht van de medische wereld, het falen van het beleid, (sociale) ongelijkheid, de invloed van pers, fakenieuws en complottheorieën.

 Het idee om deze thema’s in een roman te gieten werd al snel onvermijdelijk. Omdat ik geloof dat je met fictie dichter en makkelijker bij de waarheid komt, of zoals Ralph Waldo Emerson het omschrijft: ‘Fiction reveals truth that reality obscures’

Ondertussen staat de roman een half jaar in de steigers; een historische roman die waar geweest had kunnen zijn.

SETTING

In 1866 draait de industrialisatie op volle toeren en zijn er in Antwerpen nog tal van kleine, sterk vervuilende fabrieken en werkplaatsen (huidbewerking, lijmfabrieken, vleeshandel en slachterijen). De haven floreert en ondanks de blokkade van de Schelde is Antwerpen een belangrijke doorvoerhaven voor tal van goederentransporten en ook een inschepingplaats voor landverhuizers van Centraal- en Zuid -Europa.

In mei van dat jaar breekt cholera uit op het emigrantenschip Agnes, afkomstig uit Bremen met bestemming New York. Het schip moet voor anker bij Fort Liefkenshoek, nabij de stad, waar een tijdelijk lazaret wordt opgericht, om te voorkomen dat de ziekte Antwerpen zal bereiken.

Sinds de wet van 1831 en ondanks de besluiten van de internationale sanitaire conferentie van Parijs in 1861, is er langs de Scheldeoevers nog altijd geen permanent lazaret opgericht als tijdelijk verblijf voor besmette emigranten. De minister van Binnenlandse Zaken en het stadsbestuur blijven voor de bouw en het opnemen van de kosten naar elkaar wijzen.

In de medische wereld en bij beleidsmakers is er tot op dat moment geen duidelijkheid over hoe cholera ontstaat en ook de besmettelijkheid is een algemeen punt van discussie.

De meerderheid is overtuigd dat verrotting- en gistingsdampen uit onder andere (dierlijk) afval en vervuild water als een mist van vervuilde lucht de ziekte kan verspreiden. De aanhangers van deze theorie worden de miasmatisten genoemd. Daarnaast zijn er die geloven dat besmetting wordt veroorzaakt door de adem van de zieke, via menselijke contact en zaken waarmee de zieke in aanraking is gekomen, de zogeheten contagionisten. Maar omdat quarantainemaatregelen vaak faalden — quarantaine wordt simpelweg niet nageleefd en is voor de overheid niet wenselijk wegens het stilvallen van de handel ­— wordt algemeen aangenomen dat deze laatste theorie niet kan kloppen.

 De quarantaine in Fort Liefkenshoek mislukt omdat de passagiers via logementshuizen de ziekte in Antwerpen binnenbrengen. Cholera raast door de stad met een angstaanjagende snelheid. Mensen die de ene dag nog perfect gezond rondlopen zijn de volgende dag dood. Anders dan bij de vorige epidemieën van 1832-33 en 1848-49, waarin cholera vooral werd gezien als een ziekte van de armen, worden deze keer ook de rijke burgers getroffen.

 In iedere wijk wordt een commissie benoemd om alle steegjes, beluiken, koeren, enz. te bezoeken, de hygiënische toestand ervan vast te stellen en de nodige maatregelen voor te schrijven.

Het ergst getroffen zijn de arme en dichtbevolkte eerste wijk (het schipperskwartier rond Sint- Paulus met 1.249 gevallen) en de vierde wijk (Sint-Andrieskwartier met 1.824 gevallen). Nagenoeg de helft van de choleraslachtoffers kwam terecht in de ziekenhuizen. Antwerpen beschikt over één stedelijk ziekenhuis, het Sint-Elisabethgasthuis en het in 1846 geopende kindergasthuis Louise-Marie.

 In 1905 heeft Antwerpen sinds 1884 een nieuw ziekenhuis, het Stuivenberggasthuis, een van de modernste ziekenhuizen van Europa. Er is een modernisering doorgevoerd met een nieuw drinkwaterleidingnet, het dempen of overkappen van ruien en vlieten, het plaveien van straten en uitbreiding van het rioleringsnetwerk. Met de oprichting van het slachthuis op de Dam was een einde gekomen aan het slachtafval in de binnenstad. De Duitse dokter Robert Koch ontvangt dat jaar de Nobelprijs. Hij had in 1883 de cholerabacterie ontdekt waardoor men een vaccin kon ontwikkelen.

 PERSONAGES

De hoofdpersonages zijn gebaseerd op historische figuren als Constance Teichmann (een lekenverpleegster), personages uit het Felixarchief, en Max Joseph von Pettenkofer, een scheikundige, hygiënist en apotheker. Het verhaal speelt zich af tegen de medische en politiek achtergrond van die tijd. Ook de invloed van de kranten, van elke strekking, wordt belicht.

TIMING

Mijn nieuwe roman zal opnieuw worden uitgegeven bij Thomas Rap Amsterdam, eind 2025.